КУЛЬТ БАРАНА У ПЛЕМЕН КУЛЬТУРИ ЛІЙЧАСТОГО ПОСУДУ
Серед різноманіття глиняних виробів в культурі лійчастого посуду майже відсутня зооморфна пластика. До таких предметів належать ручки посудин у вигляді реалістично сформованих голівок барана. І це єдина тварина в культурі лійчастого посуду, яка хоч якось виражена. Начиння з ручками баранчиків або їх фрагментів знайдено не багато. На великій території, яку займає південно-східна група КЛП і де відомо сотні поселень, значна частина з яких розкопувалась, нараховується близько 60–70 одиниць фігурок зафіксованих приблизно лише в двадцяти різних пунктах. На одних їх є досить багато, як от в Грудеку (біля 30), Зимному (18), Цмелюві (більше 10), на інших по одному екземпляру, а на багатьох широко досліджених поселеннях відсутні. Баранчики прикрашали виключно ручки дзбанів та черпаків. Цей посуд зазвичай орнаментований. Сам орнамент побудований за чіткою схемою світового дерева: вінця прикрашені ламаною лінією – зигзагом, який притаманний ритуальним зооморфним посудинам ряду інших землеробських культур і трактується як символ води. Стінки тулуба орнаментовані вертикальною драбинкою, яку можна трактувати як колоски зерна. Символічне значення мають спарені ручки баранчиків, поєднанні священним ярмом і уособлюють в собі сакральний зміст родючості. Більшість виробів, як правило, дзбанів, знайдено у господарських ямах, а частина черпаків у жіночих похованнях. На поселенні в Зимному усі фігурки виявлені в культурному шарі і залягали окремими скупченнями. Такий посуд був сакральним, він призначався для зберігання та висіву зерна, а також для ритуалу моління дощу. В ранньоземлеробських племен окремі тварини, серед яких баран, уособлювали в собі культ родючості і ототожнювались із певними силами природи. Витоки культу барана в південно-східній групі племен лійчастого посуду, очевидно потрібно шукати у їх найближчих сусідів, можливо трипільців, де такі практики були більш розвинутими.
Burdo, N. B. (2004). Sakralnyi svit trypilskoi tsyvilizatsii. Entsyklopediia trypilskoi tsyvilizatsii, 1. Kyiv, 343–419 (in Ukrainian).
Voitseshchuk, N., Osaulchuk, O., Pavliv, D., Chopek, S., Trybala-Zavisliak, K., & Bobak, D. (2015). Poperedni rezultaty arkheolohichnykh doslidzhen (rozkopok) u baseini richky Vyshnia v 2014–2015 rokakh. Arkheolohichni doslidzhennia Lvivskoho universytetu, 15, 118–141 (in Ukrainian).
Havinskyi, A. (2009). Poselennia kultury liichastoho posudu v Hrybovychakh. Materials and studies on archeology of Sub-Carpathian and Volhynian area, 13, 172–197 (in Ukrainian).
Gamkrelidze, T. V., & Ivanov, V. V. (1984). Indoevropejskij jazyk i indoevropejcy. Rekonstrukcyja i istoriko-tipologicheskij analiz prajazyka i protokul’tury, II. Tbilisi, 1328 pp. (in Russian).
Videiko, M. Yu., & Burdo, N. B. (Eds.). (2004). Entsyklopediia trypilskoi tsyvilizatsii, 1, 2. Kyiv, 320 pp. (in Ukrainian).
Peleshhishin, N. (1985). Kul’tura voronkovidnyh sosudov. Arheologiya Ukrainskoj SSR, 1, 273–280 (in Russian).
Peleshchyshyn, M. (2004). Eneolitychne poselennia Zymne v Zakhidnii Volyni. Ternopil, 160 pp. (in Ukrainian).
Rybakov, B. A. (1965). Kosmogonija i mifologija zemledel’cev jeneolita. Sovetskaja arheologiya, 1, 24–47 (in Russian).
Rybakov, B. A. (1981). Jazychestvo drevnih slavjan. Moskva, 608 pp. (in Russian).
Tolstoj, N. I. (Ed.). (2004). Slavjanskie drevnosti. Jetnolingvisticheskij slovar’, 3. Moskva, 704 pp. (in Russian).
Sokolova, Z. P. (1972). Kul’t zhyvotnyh v religijah. Moskva, 215 pp. (in Russian).
Toporov, V. N. (2010). Mirovoe derevo: Universal’nye znakovye kompleksy, 2. Moskva, 496 pp. (in Russian).
Toporov, V. N. (2011). Mifologija: stat’i dlja mifologicheskih jencyklopedij, 1. Moskva, 600 pp. (in Russian).
Chopek, S., Trybala-Zavisliak, K., Voitseshchuk, N., Osaulchuk, O., Bobak, D., Gęnbica, P., Yatsyshyn, A., Pasterkiewicz, V., Pavliv, D., Petehyrych, V., Połtowicz-Bobak, M., & Wacnik, A. (2018). Kulturno-poselenski zminy v baseini richky Vyshnia. Zheshiv, 706 pp. (in Polish).
Balcer, B. (1966–1967). Stanowiska Pieczyska (Zbrza Wielka) w Zawichoście-Podgórzu, pow. Sandomierz w świetle perwszych wykopalisk. Wiadomości Archeologiczne, 32(3–4), 290–375 (in Polish).
Bąbel, J. (1980). Kult topora w neolicie ziem Polskich. Wiadomości Arheologiczne, 45(1),3–44 (in Polish).
Bąbel, J. (1986–1990). Symbolika barana w wierzeniach ludów kultury pucharów lejkowatych. Próba interpretacji. Wiadomości Archeologiczne, 51(2), 135–176 (in Polish).
Bąbel, J. (2006). Środki psychoaktywne w kulturach megalitycznych Europy Środkowej. Zarys problematyki. Idea megalityczna w obrządku pogrebowym kultury pucharów lejkowatych, 171–196 (in Polish).
Dobrzyński, M. (2011). Dom I otoczenie na podstawie osady kultury pucharów lejkowatych w Piaskach Wielkich, pow. Świdnik, woj. Lubelskie. Obraz struktury społecznej w świetle źródeł archeologicznych w pradziejach i średniowieczu, 67–81 (in Polish).
Dzierżanowska, A., Król, D., Rogoziński, J., & Rybicka, M. (2011). The jug adorned with a ram’s head on the handle fund in the pit 109 at the site 52 in Pawłosiów, district Jarosław, podkarpackie voivodeship. Sprawozdania Archeologiczne, 63, 217–229.
Furholt, M. (2009). Die nördlichen Badener Keramikstile im Kontext des mitteleuropäischen Spätneolithikums (3650–2900 v. Chr.). Bonn, 422 pp. (in Deutsch).
Gumiński, W. (1989). Gródek Nadbużny osada kultury pucharów lejkowatych. Wrocław–Warszawa–Kraków–Łódź, 189 pp. (in Polish).
Gurba, J. (1969). Materiały kultury czasz (pucharów) lejkowatych z okolic Nałęczowa w pow. Puławskim. Studia i Materiały Lubelskie, 4, 67–99 (in Polish).
Hawinskyj, A., Pasterkiewicz, W., & Rybicka, M. (2014). Kotoryny, rej. Żydacziw, stan. Grodzisko III. Osadnictwo z okresu neolitu. Środowisko naturalne i człowiek nad Górnym Dniestrem – rejon Kotliny Halicko-Bukaczowskiej w pradziejach i wczesnym średniowieczu, 167–283 (in Polish).
Horváthová, E.(2010). Osidlenie badenskej kultúry na Slovenskom územi Severného Potisia. Nitra, 236 pp. (in Slovenian).
Jastrzębski, S. (1989). Funnel Beaker Culture. Lesser Poland Group, Gródek nad Bugiem, woj. Hrubieszów. Przegląd archeologiczny, 36, 239–244 (in Polish).
Jazdzewski, K. (1936). Kultura pucharów lejkowatych w Polsce Zachodniej i Środkowej. Poznań, 457 pp (in Polish).
Kaczanowska, M. (1976). Pozycja stratygraficzna materiałów kultury pucharów lejkowatych na stanowisku 62 w Nowej Hucie. Sprawozdania archeologiczne, 28, 89–99 (in Polish).
Kowalczyk, J.
(1959).
Złoty wiek Lubelszczyzny w młodszej epoce kamienia. Z otchłani wieków, 25,
172–176 (in Polish).
Krzak, Z. (1961). Sprawozdanie z badań powierzchniowych w województwach Kieleckim i Lubelskim w latach 1954–1959. Sprawozdania archeologiczne, 13, 29–44 (in Polish).
Krzak, Z. (1963). Sprawozdanie z wykopalisk na górze Cawroniec-Pałyga w Ćmielowie, pow. Opatów, w 1961 roku. Sprawozdania Archeologiczne, 15, 65–83 (in Polish).
Nosek, S.(1947). Materiały neolityczne z Lubelszczyzny. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Lublin-Polonia Sectio F, 2(2–4),191–234 (in Polish).
Nowak, M. (2009). Drugi etap neolityzacji ziem polskich. Krakow, 717 pp. (in Polish).
Podkowińska, Z.(1955). Sprawozdanie z prac wykopaliskowych na górze Gawroniec (Paługa) w Cmielowie, pow. Opatowski, w 1954 r. Sprawozdania arheologiczne, 11–27 (in Polish).
Podkowińska, Z.(1960). Spichrze ziemne w osadzie kultury pucharów lejkowatych na Gawrońcu-Pałudze w Cmielowie, pow. Opatow. Archaeologia Polski, 6, 21–63 (in Polish).
Poklewski, T. (1958). Osada kultury pucharów lejkowatych w Gródku Nadbużnym, pow. Hrubieszów (Stanowisko 1С). Archeologia Polski, 2(2),287–328 (in Polish).
Rybicka, M., Król, D., & Rogoziński, J. (2014). Pawłosiów, stan. 52, woj. podkarpackie. Osada kultury pucharów lejkowatych. Wschodnie pogranicze grupy południowo-wschodniej kultury pucharów lejkowatych. Rzeszów, 67–255 (in Polish).
Uzarowiczowa, A.(1970). Cmentarzysko kultury pucharów lejkowatych na stanowisku XIV w Klementowicach pow. Pyławy. Wiadomości Archeologiczne, 35(4), 492–513 (in Polish).
Uzarowicz-Chmielewska, A.(1989). Lengyel and funnel beaker cultures, south-eastern group Stryczowice woj. Kielce, Sites 1 and IB, Settlements. Przegląd Archeologiczny, 36, 227–237 (in Polish).
Wiślański, T. (1979). Ksztaltowanie się miejscowych kultur rolniczo-hodowlanych. Plemiona kultury pucharów lejkowatych. Prahistoria ziem Polskich, 2, 165–260 (in Polish).
Włodarczak, P.(2006). Chronologia grupy południowo-wschodniej kultury pucharów lejkowatych w świetle dat radiowęglowych. Idea megalityczna w obrządku pogrzebowym kultury pucharów lejkowatych, 27–63 (in Polish).
Zawiślak, P. (2013). Obiekty neolityczne ze stanowiska 1C w Gródku,
pow. Hrubieszów (z badań w latach 1983–1985 Sławomira Jastrzębskiego). Na pograniczu kultury pucharów lejkowatych i
kultury trypolskiej,
109–214
(in Polish).
Among the variety of clay products of the Funnel beaker culture, there is almost no zoomorphic plastic. Such items include the handle of the vessels in the form of realistically shaped heads of the ram. And it is the only animal in the Funnel beaker culture, which is somehow expressed. Vessels with handles in a shape of rams and their fragments were found in a small amount. On the large territory, occupied by southeastern group of Funnel beaker culture and where hundreds of settlements are known, most of which were excavated only 60-70 figures were found in twenty sites. On some settlements many of such items were collected. For example, in Gródek (about 30), Zymno (18), Ćmielów (over 10) and on the others – only single finds. Also, on the many capitally examined sites such artifacts are absent. The rams decorated only the handles of jugs and pots. These vessels are usually ornamented. The ornament is constructed according to a clear scheme of world tree: rims are decorated with zigzag line, characteristic for ritual zoomorphic vessels of several agricultural cultures and interpreted as symbol of water. Side walls of the body are ornamented by a vertical ladder, which can be interpreted as grain ear. Paired handles in shape of rams, joined by sacred yoke which embodied sacral content of fertility. Most of the products, usually jars, were found in the storage pits, and some of the pots were found in women's graves.
On the settlement of Zymno all figures were found in cultural layers and situated in separate concentrations. Such vessels were sacred – intended for the storage and sowing of grain, as well as for the ritual of praying for rain. Among ancient agricultural tribes, some animals, including ram, embodied the fertility cult and identified with certain forces of nature. The origins of the ram cult in the southeastern group of tribes of Funnel beaker culture are obviously can be found among its nearest neighbors, perhaps Trypillians, where such practices were more advanced.
Funnel Beaker culture, ram cult, ritual, ornament, grain, water.
Burdo, N. B. (2004). Sakralnyi svit trypilskoi tsyvilizatsii. Entsyklopediia trypilskoi tsyvilizatsii, 1. Kyiv, 343–419 (in Ukrainian).
Voitseshchuk, N., Osaulchuk, O., Pavliv, D., Chopek, S., Trybala-Zavisliak, K., & Bobak, D. (2015). Poperedni rezultaty arkheolohichnykh doslidzhen (rozkopok) u baseini richky Vyshnia v 2014–2015 rokakh. Arkheolohichni doslidzhennia Lvivskoho universytetu, 15, 118–141 (in Ukrainian).
Havinskyi, A. (2009). Poselennia kultury liichastoho posudu v Hrybovychakh. Materials and studies on archeology of Sub-Carpathian and Volhynian area, 13, 172–197 (in Ukrainian).
Gamkrelidze, T. V., & Ivanov, V. V. (1984). Indoevropejskij jazyk i indoevropejcy. Rekonstrukcyja i istoriko-tipologicheskij analiz prajazyka i protokul’tury, II. Tbilisi, 1328 pp. (in Russian).
Videiko, M. Yu., & Burdo, N. B. (Eds.). (2004). Entsyklopediia trypilskoi tsyvilizatsii, 1, 2. Kyiv, 320 pp. (in Ukrainian).
Peleshhishin, N. (1985). Kul’tura voronkovidnyh sosudov. Arheologiya Ukrainskoj SSR, 1, 273–280 (in Russian).
Peleshchyshyn, M. (2004). Eneolitychne poselennia Zymne v Zakhidnii Volyni. Ternopil, 160 pp. (in Ukrainian).
Rybakov, B. A. (1965). Kosmogonija i mifologija zemledel’cev jeneolita. Sovetskaja arheologiya, 1, 24–47 (in Russian).
Rybakov, B. A. (1981). Jazychestvo drevnih slavjan. Moskva, 608 pp. (in Russian).
Tolstoj, N. I. (Ed.). (2004). Slavjanskie drevnosti. Jetnolingvisticheskij slovar’, 3. Moskva, 704 pp. (in Russian).
Sokolova, Z. P. (1972). Kul’t zhyvotnyh v religijah. Moskva, 215 pp. (in Russian).
Toporov, V. N. (2010). Mirovoe derevo: Universal’nye znakovye kompleksy, 2. Moskva, 496 pp. (in Russian).
Toporov, V. N. (2011). Mifologija: stat’i dlja mifologicheskih jencyklopedij, 1. Moskva, 600 pp. (in Russian).
Chopek, S., Trybala-Zavisliak, K., Voitseshchuk, N., Osaulchuk, O., Bobak, D., Gęnbica, P., Yatsyshyn, A., Pasterkiewicz, V., Pavliv, D., Petehyrych, V., Połtowicz-Bobak, M., & Wacnik, A. (2018). Kulturno-poselenski zminy v baseini richky Vyshnia. Zheshiv, 706 pp. (in Polish).
Balcer, B. (1966–1967). Stanowiska Pieczyska (Zbrza Wielka) w Zawichoście-Podgórzu, pow. Sandomierz w świetle perwszych wykopalisk. Wiadomości Archeologiczne, 32(3–4), 290–375 (in Polish).
Bąbel, J. (1980). Kult topora w neolicie ziem Polskich. Wiadomości Arheologiczne, 45(1),3–44 (in Polish).
Bąbel, J. (1986–1990). Symbolika barana w wierzeniach ludów kultury pucharów lejkowatych. Próba interpretacji. Wiadomości Archeologiczne, 51(2), 135–176 (in Polish).
Bąbel, J. (2006). Środki psychoaktywne w kulturach megalitycznych Europy Środkowej. Zarys problematyki. Idea megalityczna w obrządku pogrebowym kultury pucharów lejkowatych, 171–196 (in Polish).
Dobrzyński, M. (2011). Dom I otoczenie na podstawie osady kultury pucharów lejkowatych w Piaskach Wielkich, pow. Świdnik, woj. Lubelskie. Obraz struktury społecznej w świetle źródeł archeologicznych w pradziejach i średniowieczu, 67–81 (in Polish).
Dzierżanowska, A., Król, D., Rogoziński, J., & Rybicka, M. (2011). The jug adorned with a ram’s head on the handle fund in the pit 109 at the site 52 in Pawłosiów, district Jarosław, podkarpackie voivodeship. Sprawozdania Archeologiczne, 63, 217–229.
Furholt, M. (2009). Die nördlichen Badener Keramikstile im Kontext des mitteleuropäischen Spätneolithikums (3650–2900 v. Chr.). Bonn, 422 pp. (in Deutsch).
Gumiński, W. (1989). Gródek Nadbużny osada kultury pucharów lejkowatych. Wrocław–Warszawa–Kraków–Łódź, 189 pp. (in Polish).
Gurba, J. (1969). Materiały kultury czasz (pucharów) lejkowatych z okolic Nałęczowa w pow. Puławskim. Studia i Materiały Lubelskie, 4, 67–99 (in Polish).
Hawinskyj, A., Pasterkiewicz, W., & Rybicka, M. (2014). Kotoryny, rej. Żydacziw, stan. Grodzisko III. Osadnictwo z okresu neolitu. Środowisko naturalne i człowiek nad Górnym Dniestrem – rejon Kotliny Halicko-Bukaczowskiej w pradziejach i wczesnym średniowieczu, 167–283 (in Polish).
Horváthová, E.(2010). Osidlenie badenskej kultúry na Slovenskom územi Severného Potisia. Nitra, 236 pp. (in Slovenian).
Jastrzębski, S. (1989). Funnel Beaker Culture. Lesser Poland Group, Gródek nad Bugiem, woj. Hrubieszów. Przegląd archeologiczny, 36, 239–244 (in Polish).
Jazdzewski, K. (1936). Kultura pucharów lejkowatych w Polsce Zachodniej i Środkowej. Poznań, 457 pp (in Polish).
Kaczanowska, M. (1976). Pozycja stratygraficzna materiałów kultury pucharów lejkowatych na stanowisku 62 w Nowej Hucie. Sprawozdania archeologiczne, 28, 89–99 (in Polish).
Kowalczyk, J.
(1959).
Złoty wiek Lubelszczyzny w młodszej epoce kamienia. Z otchłani wieków, 25,
172–176 (in Polish).
Krzak, Z. (1961). Sprawozdanie z badań powierzchniowych w województwach Kieleckim i Lubelskim w latach 1954–1959. Sprawozdania archeologiczne, 13, 29–44 (in Polish).
Krzak, Z. (1963). Sprawozdanie z wykopalisk na górze Cawroniec-Pałyga w Ćmielowie, pow. Opatów, w 1961 roku. Sprawozdania Archeologiczne, 15, 65–83 (in Polish).
Nosek, S.(1947). Materiały neolityczne z Lubelszczyzny. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Lublin-Polonia Sectio F, 2(2–4),191–234 (in Polish).
Nowak, M. (2009). Drugi etap neolityzacji ziem polskich. Krakow, 717 pp. (in Polish).
Podkowińska, Z.(1955). Sprawozdanie z prac wykopaliskowych na górze Gawroniec (Paługa) w Cmielowie, pow. Opatowski, w 1954 r. Sprawozdania arheologiczne, 11–27 (in Polish).
Podkowińska, Z.(1960). Spichrze ziemne w osadzie kultury pucharów lejkowatych na Gawrońcu-Pałudze w Cmielowie, pow. Opatow. Archaeologia Polski, 6, 21–63 (in Polish).
Poklewski, T. (1958). Osada kultury pucharów lejkowatych w Gródku Nadbużnym, pow. Hrubieszów (Stanowisko 1С). Archeologia Polski, 2(2),287–328 (in Polish).
Rybicka, M., Król, D., & Rogoziński, J. (2014). Pawłosiów, stan. 52, woj. podkarpackie. Osada kultury pucharów lejkowatych. Wschodnie pogranicze grupy południowo-wschodniej kultury pucharów lejkowatych. Rzeszów, 67–255 (in Polish).
Uzarowiczowa, A.(1970). Cmentarzysko kultury pucharów lejkowatych na stanowisku XIV w Klementowicach pow. Pyławy. Wiadomości Archeologiczne, 35(4), 492–513 (in Polish).
Uzarowicz-Chmielewska, A.(1989). Lengyel and funnel beaker cultures, south-eastern group Stryczowice woj. Kielce, Sites 1 and IB, Settlements. Przegląd Archeologiczny, 36, 227–237 (in Polish).
Wiślański, T. (1979). Ksztaltowanie się miejscowych kultur rolniczo-hodowlanych. Plemiona kultury pucharów lejkowatych. Prahistoria ziem Polskich, 2, 165–260 (in Polish).
Włodarczak, P.(2006). Chronologia grupy południowo-wschodniej kultury pucharów lejkowatych w świetle dat radiowęglowych. Idea megalityczna w obrządku pogrzebowym kultury pucharów lejkowatych, 27–63 (in Polish).
Zawiślak, P. (2013). Obiekty neolityczne ze stanowiska 1C w Gródku,
pow. Hrubieszów (z badań w latach 1983–1985 Sławomira Jastrzębskiego). Na pograniczu kultury pucharów lejkowatych i
kultury trypolskiej,
109–214
(in Polish).
Науковці Інституту українознавства взяли участь у серії науково-освітніх заходів «Мовознавці актуалізують»
Історичні витоки та виклики новітньої російсько-української війни: матеріали міжнародної наукової конференції у Варшавському університеті
11–12 квітня 2024 р. у Інституті історії Варшавського університету відбулася міжнародна наукова конференція «Stosunki polsko-ukraińskie wobec rosyjskiej agresji na Ukrainę: konteksty historyczne i współczesne», в якій взяли участь провідні історики та політологи Польщі та України, серед них наші колеги із відділу «Центр дослідження українсько-польських відносин».