Z HISTORII BADAŃ NAD SŁOWIAŃSZCZYNA W ARCHEOLOGII POLSKIEJ DO WCZESNYCH LAT 1940

The article presents the interest of Polish archaeology before 1945 in the prehistory and early history of the Slavs. The pioneers were Count Jan Potocki towards the end of the 18^th century a representative of the Enlightenment period, and then Zorian Dołęga Chodakowski. Chodakowski’s work from 1818 about the Slavs before Christianity opened the Romantic period in Polish antiquarianism. At this time the greatest Polish poets were writing important works relating to the pre-Christian past of Poland, and a statue of the pagan god Światowid (Światowit) was found in the river Zbrucz.

Studies of the earliest Slavs were continued by the positivists. At the beginning of the 20^th century, one of them was E.Majewski from Warsaw, a promotor of the works of L. Niederle devoted to Slavic antiquities. In the period when the cultural-historical school dominated, prehistoric archaeology was becoming ever more closely associated with nationalism and politics (G. Kossinna). Majewski was one of the first critics of Kossinna’s method and works.

In the years 1919–1944 Majewski’s pupil, L. Kozłowski, and J. Czekanowski studied the origin of the Slavs. Both were professors of the University in Lviv. Together with J. Kostrzewski, a prehistorian from Poznań, they regarded the Lusatian culture from the Late Bronze and Early Iron Age as ancient Slavic. This view was an important as propaganda in the political and scholarly dispute with prehistorians of the Third Reich. Its significance increased after the discovery and start of excavations of a fortified settlement of the Lusatian culture in Biskupin, in northwestern Poland.

During the Second World War, Biskupin was excavated by H. Schleif from the SS-Ahnenerbe. The intention was to refute Kostrzewski’s views. At the same time Kostrzewski and Kozłowski were writing works intended to confirm the ancient Slavic character of the Lusatian culture. Today their views constitute an interesting chapter in the history of science.

Abramowicz, A. (1970). Podróżnicy po przeszłości. Łódź (in Polish).

Abramowicz, A. (1983). Dzieje zainteresowań starożytniczych w Polsce, 1. Od średniowiecza po czasy saskie i świt oświecenia. Wrocław (in Polish).

Abramowicz, A. (1987). Dzieje zainteresowań starożytniczych w Polsce, 2. Czasy stanisławowskie i ich pokłosie. Wrocław (in Polish).

Abramowicz, A. (1991). Historia archeologii polskiej: XIX i XX wiek. Warszawa (in Polish).

Antoniewicz, W. (1957). Religia dawnych Słowian. W E. Dąbrowski (Red.), Religie Świata (319–402 pp.). Warszawa (in Polish).

Antoniewicz, W. (1966). Niektóre zagadnienia historiografii dawnych Słowian XIX i XX stulecia. Światowit, 27, 24–93 (in Polish).

Bahn, P. G. (1996). The Story of Archaeology. The 100 Great Discoveries. London.

Bilas, N. (2018). Archaeological Research at the Lvov University: Interwar Period. In D. H. Werra, & M. Woźny (Eds), Between History and Archaeology (pp. 435–453). Oxford.

Brückner, A. (1911). Jana hr. Potockiego prace i zasługi naukowe. Warszawa (in Polish).

Brzoza, Cz. (2001). Polska w czasach niepodległości i drugiej wojny światowej (1918–1945). Wielka Historia Polski, 9. Kraków (in Polish).

Bulyk, N. (2006). Od “Przeglądu Archeologicznego” do Karola Hadaczka: archeologia lwowska w latach 1876–1914. Przegląd Archeologiczny, 54, 99–124 (in Polish).

Bulyk, N. (2014). L'viv archaeology in ХІХ – beginning of ХХ century: researchers, scientific establishments, museums. Lviv, 304 pp. (in Ukrainian).

Bulyk, N., & Lech, J. (2009). Karol Hadaczek (1873–1914) and beginnings of archaeology in universities of the North-East borderland of the Austro-Hungarian Monarchy. Archaeologia Polona, 47, 59–89.

Czekanowski, J. (1927). Wstęp do historji Słowian. Perspektywy antropologiczne, etnograficzne, prehistoryczne I językoznawcze. “Lwowska Biblioteka Slawistyczna”, 3. Lwów (in Polish).

Czekanowski, J. (1948). Antropologia polska w międzywojennym dwudziestoleciu: 1919–1939, Warszawa (in Polish).

Dołęga-Chodakowski, Z. (1967). O Słowiańszczyźnie przed chrześcijaństwem oraz inne pisma i listy. J. Maślanka (Ed.). Warszawa (in Polish).

Eksteins, M. (1996). Święto wiosny. Wielka Wojna i narodziny nowego wieku. Warszawa. (in Polish).

Gediga, B. (1976). Śladami religii Prasłowian. Wrocław (in Polish).

Gediga, B. (2005). Józef Kostrzewski w Biskupinie. In A. Grossman, & W. Piotrowski (Red.), Badacze Biskupina. “Biskupińskie Prace Archeologiczne”, 4 (39–52 pp.).Biskupin (in Polish).

Gieysztor, A. (1982). Mitologia Słowian. Warszawa (in Polish).

Grabski, A. F. (2003). Dzieje historiografii. Poznań. (in Polish).

Grodziski, S. (1999). Polska w czasach przełomu (1764–1815). Wielka Historia Polski, 6. Kraków (in Polish).

Hadaczek, K. (1909). Cmentarzysko ciałopalne koło Przeworska (z epoki Cesarstwa Rzymskiego) odkopał i krytycznie opisał…. Teka Konserwatorska. Rocznik c.k. Konserwatorów Starożytnych Pomników Galicyi Wschodniej, 3(2) (in Polish).

Hrycak, J. (2000). Historia Ukrainy 1772–1999. Lublin (in Polish).

Jakimowicz, R. (1928). Ochrona zabytków przedhistorycznych. Warszawa (in Polish).

Janion, M. (1962). Zygmunt Krasiński – debiut i dojrzałość. Warszawa (in Polish).

Janion, M. (2007). Niesamowita Słowiańszczyzna. Fantazmaty literatury. Kraków (in Polish).

Jedlicki, M. Z. (2014). Wstęp. W Kronika Thietmara (M. Zygmunt Jedlicki, Tłum.), VII–LXI (in Polish).

Kaczmarek, J. (2004). Archaeology in the dispute over the national character of Great Poland (Wielkopolska) region in the 19^th and early 20^th century. Archaeologia Polona, 42, 129–154 (in Polish).

Kieniewicz, S. (1980). Historia Polski 1795–1918, Warszawa (in Polish).

Kmieciński, J. (1994). Nacjonalizm w germanoznawstwie niemieckim w XIX i początkach XX wieku. Łódź (in Polish).

Kossinna, G. (1902). Die indogermanische Frage archäologischbeantwortet. Zeitschriftfür Ethnologie, 34, 161–222 (in Polish).

Kossinna, G. (1911). Die Herkunft der Germanen. Zur Methode der Siedlungsarchäologie. Würzburg (in German).

Kossinna, G. (1912). Die deutsche Vorgeschichte eine hervorragend nationale Wissenschaft. Würzburg (in German).

Kossinna, G. (1919). Das Weichselland ein uralter Heimatboden der Germanen. Danzig (in German).

Kossinna, G. (1940). Das Weichselland ein uralter Heimatboden der Germanen. Wyd. III. Leipzig (in German).

Kostrzewski, J. (1914). Wielkopolska w czasach przedhistorycznych. Poznań (in Polish).

Kostrzewski, J. (1923). Wielkopolska w czasach przedhistorycznych. Wyd. II. Poznań (in Polish).

Kostrzewski, J. (1930). Vorgeschichtsforschung und Politik. Eine Antwort auf die Flugschrift Dr. Bolko Frhr. Von Richthofen: GehörtOstdeutschlandzurUrheimat der Polen? Poznań (in German).

Kostrzewski, J. (1934). Historjozofia hitlerowska a prehistoryczne teorje Kossinny. Z Otchłani Wieków, 9, 57–62 (in Polish).

Kostrzewski, J. (1938). Biskupin. Gród prasłowiański z wczesnej epoki żelaza (700–400 przed Chr.). Poznań (in Polish).

Kostrzewski, J. (1939). Od mezolitu do okresu wędrówek ludów. W S. Krukowski, & J. Kostrzewski (Red.), Prehistoria ziem polskich, 1. W Encyklopedia Polska PAU, 4, 1(5) (118–359 pp.). Kraków (in Polish).

Kostrzewski, J. (1946). Prasłowiańszczyzna. Zarys dziejów i kultury Prasłowian. Poznań (in Polish).

Kostrzewski, J. (1949). Dzieje polskich badań prehistorycznych. Poznań (in Polish).

Kostrzewski, J. (1970). Z mego życia. Pamiętnik. Wrocław (in Polish).

Kostrzewski, J. (Red.) (1938). Gród prasłowiański wBiskupinie w powiecie żnińskim. Sprawozdanie z badań w latach 1936 i 1937 z uwzględnieniem wyników z lat 1934–1935. Poznań (in Polish).

Kozłowski, L. (1922). Problem etniczny w prehistorji. Lud, 21, 17–28 (in Polish).

Kozłowski, L. (1925). Kultura łużycka a problem pochodzenia Słowian. W Pamiętnik IV. Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Poznaniu. I. Referaty. Sekcja VI A (Historyczne nauki pomocnicze) (1–19 pp.). Lwów (in Polish).

Kozłowski, L. (1928). Wczesna, starsza i środkowa epoka bronzu w Polsce w świetlesubborealnego optimum klimatycznego i jego wpływu na ruchy etniczne i zaludnienie Polski. Lwów (in Polish).

Kozłowski, L. (2001). Moje przeżycia w więzieniu sowieckim i na wolności w czasie wojny w Rosji sowieckiej. B. Gogol, & J. Tebinka (Eds.). Warszawa (in Polish).

Kozłowski, M. (2005). Sprawa premiera Leona Kozłowskiego. Zdrajca czy ofiara. Warszawa (in Polish).

Kraszewski, J. I. (1860). Sztuka u Słowian, szczególnie w Polsce i Litwie przedchrześcijańskiej. Wilno (in Polish).

Król, E. C. (2006). Polska i Polacy w propagandzie narodowego socjalizmu w Niemczech 1919–1945. Warszawa (in Polish).

Lech, J. (1996). Erazm Majewski jako archeolog i tradycja polskich badań epoki kamienia. In S. K. Kozłowski, & J. Lech (Red.), Erazm Majewski i warszawska szkoła prehistoryczna na początku XX wieku, 1 (45–77 pp.). Warszawa (in Polish).

Lech, J. (1999). Between Captivity and Freedom: Polish Archaeology in the 20th Century. Warsaw (in English).

Lech, J. (2002). Początki archeologii w kręgu polskiego Towarzystwa Naukowego w Toruniu: 1875–1881. In B. Wawrzykowska (Red.), Archeologia toruńska. Historia i teraźniejszość (pp. 17–30). Toruń (in Polish).

Lech, J. (2004).Polish-German relations in archaeology in a short outline: a view from Warsaw. ArchaeologiaPolona, 42, 21–64 (in Polish).

Lech, J. (2006a). Z istorii poľs’ko-ukrains’kich zv’jazkiv v archeologii (kinec’ XVIII st. – 1939 r.). Archeologični Doslidžennja Ľvivs’kogo Universitetu, 9, 17–53 (in Ukrainian).

Lech, J. (2006b). Z badań polsko-ukraińskich związków w dziedzinie archeologii do II wojny światowej. Przegląd Archeologiczny, 54, 5–59 (in Polish).

Lech, J. (2008). Count Jan Potocki (1761–1815) and his place in the history of archaeology. In E. Jastrzębowska, & M. Niewójt (Red.), Archeologia, Letteratura, Collezionismo. Atti del Convegnodedicato a Jan e Stanisław Kostka Potocki, 17–18 aprile 2007 (pp. 125–146). Roma.

Lech, J. (2017). O funkcjach archeologii w kulturze europejskiej. W A. S. Czyż (Red.), Społeczeństwo, historia, sztuka. Księga na 30-lecie Wydziału Nauk Historycznych i Społecznych UKSW w Warszawie (91–109 pp.). Warszawa (in Polish).

Lech, J., & Partyka, J. (2006). Początki polskiej prehistorii w Jurze Ojcowskiej. In J. Lech, & J. Partyka (Red.), Jura Ojcowska w pradziejach i w początkach państwa polskiego (pp. 55–83). Ojców (in Polish).

Lech, J., & Piotrowska, D. (2012). Prasłowiańszczyzna w badaniach Stefana Noska. W A. Zakościelna (Red.), Miejsce Profesora Stefana Noska w archeologii polskiej (237–274 pp.). Lublin (in Polish).

Lech, J., & Werra, D. H. (2018). On the beginnings of prehistory and on chipped flints in the Late Bronze Age. W P. Valde-Nowak, K. Sobczyk, M. Nowak, & J. Źrałka (Eds), Multas per gentes et multa per saecula. Amicimagistro et collegaesuoIoanniChristopho Kozłowski dedicant (577–584 pp.). Kraków.

Leligdowicz, A. (1999). Gustaf Kossinna, jego archeologia, nazizm i Gordon Childe. W J. Lech, &
F. M. Stępniowski (Red.), V. Gordon Childe i archeologia w XX wieku, 3 (173–221 pp.). Warszawa (in Polish).

Lewandowski, W. (2018). Udział Wielkopolski w odbudowie Rzeczypospolitej w latach 1918 i 1919. Poznań (in Polish).

Majewski, E. (1889). Przedmowa. Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich, zawierający ludowe oraz naukowe nazwy i synonimy polskie, używane dla zwierząt i roślin od XV-go wieku Az do chwili obecnej, źródłowo zebrane i zestawione z synonimami naukowemiłacińskiemi w podwójnym porządku alfabetycznym i pomnożone porównawczym materiałem, zaczerpniętym z innych języków słowiańskich. Warszawa, VII–IX (in Polish).

Majewski, E. (1905). Hipoteza Kossinny o germańskim pochodzeniu Indoeuropejczyków a prawda w nauce. Studyum krytyczne. Światowit, 6, 89–144 (in Polish).

Małecki, A. (1897). Lechici w świetle historycznej krytyki. Lwów (in Polish).

Maślanka, J. (1965). Zorian Dołęga Chodakowski. Jego miejsce w kulturze polskiej i wpływ na polskie piśmiennictwo romantyczne. Wrocław (in Polish).

Maślanka, J. (1990). Literatura a dzieje bajeczne. Warszawa (in Polish).

Modrzewska, H. (1996). Erazm Majewski i jego archeologiczna pasja. In S. K. Kozłowski, & J. Lech (Red.), Erazm Majewski i warszawska szkoła prehistoryczna na początku XX wieku, 1 (pp. 13–20). Warszawa (in Polish).

Moszyński, K. (1925a). Badania nad pochodzeniem i pierwotną kulturą Słowian, 1. Kraków (in Polish).

Moszyński, K. (1925b). Recherchessurľorigine et la civilisation primitive des Slaves. Bulletin International de ľAcadémie Polonaise des Sciences et des Lettres. Classe Philologie, 128–134 (in French).

Naruszewicz, A. (1803). Historya narodu polskiego od początku chrześcijaństwa. Warszawa. (in Polish).

Niederle, L. (1931). Rukověť slovanské archeology. V Praze (in Czech).

Niederle, L. (1902–1927). Slovanské starožitnosti. V Praze (in Czech).

Niewójt, M. (2008). Per una contestualizzazione storiografica dell’Essai sur l'Histoire universelle & recherches sur celle de la Sarmatie di Jan Potocki. W E. Jastrzębowska, & M. Niewójt (Red.), Archeologia, Letteratura, Collezionismo. AttidelConvegnodedicatoaJaneStanisławKostkaPotocki, 17-18 aprile 2007 (95–111 pp.). Roma (in Corsican).

Ożóg, K. (Ed.) (2014). Posłowie. W Kronika Thietmara (413–417 pp.). Kraków (in Polish).

Pauli, Ż. (1840). Starożytności galicyjskie. Lwów (in Polish).

Piotrowska, D. (1997–1998). Biskupin 1933–1996: archaeology, politics and nationalism. Archaeologia Polona, 35–36, 255–285.

Piotrowska, D. (2000). Prof. Zdzisław Rajewski (1907–1974) – badacz Biskupina i jeden z pionierów badań dawnej kultury symbolicznej w Polsce. W B. Gediga, & D. Piotrowska (Red.), Kultura symboliczna kręgu pól popielnicowych epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie Środkowej (17–44). Warszawa (in Polish).

Piotrowska, D. (2001). Historia archeologii – dziedzina potrzebna a mało znana. Z Otchłani Wieków, 56(1–2), 155–167 (in Polish).

Piotrowska, D. (2004a). Biskupin – ideologie – kultura. W B. Gediga, & W. Piotrowski (Red.), Archeologia, kultura, ideologie (pp. 91–155). Biskupin (in Polish).

Piotrowska, D. (2004b). The State Archaeological Museum in Warsaw during World War II. Archaeologia Polona, 42, 255–290.

Piotrowska, D. (2006a). Z dijal’nosti poľs’kich službochoroni archeologičnich pam’jatok u zachidnij Ukraini v 1919–1939 rokach. Archeologični Doslidžennja Ľvivs’kogo Universitetu, 9, 67–88 (in Ukrainian).

Piotrowska, D. (2006b). Z działalności instytucji II Rzeczypospolitej chroniących zabytki archeologiczne na zachodniej Ukrainie. Przegląd Archeologiczny, 54, 61–98 (in Polish).

Piotrowska, D. (2007). Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie w latach 1939–1989. W J. Lech, Pół wieku z dziejów archeologii polskiej (1939–1989), 6 (27–102 pp.). Warszawa (in Polish).

Piotrowska, D. (2008). Prolegomena do archeologii Biskupina, 1. Bibliografia archeologiczna Biskupina 1933–1983. Warszawa (in Polish).

Pomian, K. (2002). Archeologia, historia, naród. B. Wawrzykowska (Red.). Archeologia toruńska. Historia i teraźniejszość. Toruń, 9–15 (in Polish).

Potocki, J. (1789). Essay sur l’Histoireuniverselle&recherches sur celle de la Sarmatie. Varsovie (in French).

Potocki, J. (1959). Voyage dansquelques parties de la Basse-Saxe pour la recherche des antiquités Slaves ouVendes. Fait en 1794. Hambourg. L. Kukulski (Ed.). Warszawa, 243–269 pp. (in French).

Reid, A. (2016). Pogranicze. PodróżprzezhistorięUkrainy. 988–2015. Kraków. (in Polish).

Rohrer, W. (2004). Politics, propaganda and polemics: prehistoric archaeology in Upper Silesia 1918 to 1933. ArchaeologiaPolona, 42, 155–196.

Rosset, F., & Triaire, D. (2006). Jan Potocki. Biografia. Warszawa (in Polish).

Sklenář, K. (1983). Archaeology in Central Europe: the First 500 Years. Leicester.

Sroka, Ł. T. (2017). Rozdział IV. Wydział Humanistyczny. W A. Redzik (Red.), AcademiaMilitans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie (551–666 pp.). Kraków (in Polish).

Surowiecki, W. (1824). Śledzenie początków narodów słowiańskich. Warszawa (in Polish).

Sytnyk, O. (2006). Katedry archeologii Uniwersytetu Lwowskiego. Przegląd Archeologiczny, 54, 125–159 (in Polish).

Sytnyk, O. (2012). Archaeological Science in Lviv. First half of XX Century. Lviv (in Ukrainian).

Szacki, J. (1996). Erazm Majewski – socjolog. In S. K. Kozłowski, & J. Lech (Red.), Erazm Majewski i warszawska szkoła prehistoryczna na początku XX wieku, 1 (pp. 131–137). Warszawa (in Polish).

Szafrański, W. (1987). Prahistoria religii na ziemiach polskich. Wrocław (in Polish).

Szczerba, A. (2018). From the History of Polish Archaeology. In the Search for the Beginnings of Polish Nation and Country. W D. H. Werra, & M. Woźny (Eds.), Between History and Archaeology (pp. 435–453). Oxford.

Szymański, W. (1996). Posąg ze Zbrucza i jego otoczenie. Lata badań, lata wątpliwości. Przegląd Archeologiczny, 44, 75–116 (in Polish).

Szymański, W. (2001). Aktualny stan wiedzy o posągu ze Zbrucza i rejonie jego odkrycia. In J. Lech, & J. Partyka (Red.), Z archeologii Ukrainy i Jury Ojcowskiej (pp. 265–300). Ojców (in Polish).

Tabaczyński, S. (2005). Zdzisław Adam Rajewski i Biskupin. In A. Grossman, & W. Piotrowski (Red.), Badacze Biskupina (pp. 53–70). Biskupin (in Polish).

Twardecka, J. (1977). Erazm Majewski jako pierwszy polski krytyk tez Gustafa Kossinny. Archeologia Polski, 22(2), 399–420 (in Polish).

Ulewicz, T. (1950). Sarmacja. Studium z problematyki słowiańskiej XV i XVI w. Kraków (in Polish).

Wawrzykowska, B. (2002). Zarys historii muzealnych zbiorów archeologicznych w Toruniu. W B. Wawrzykowska (Red.), Archeologia toruńska. Historia i teraźniejszość (31–56 pp.). Toruń (in Polish).

Wituch, T. (2001). Terytoria sporne w Europie po roku 1815. Pułtusk (in Polish).

Wojciechowski, T. (1873). Chorbacya. Rozbiór Starożytności Słowiańskich, 1. Kraków (in Polish).

Woźny, M. (2016). Archeologia w Towarzystwie Naukowym Krakowskim (1815–1872). In J. Wyrozumski (Red.), Towarzystwo Naukowe Krakowskie w 200-lecie założenia (1815–2015), materiały konferencji naukowej 9–10 grudnia 2015 (pp. 209–227). Kraków (in Polish).

Woźny, M. (2018). Włodzimierz Demetrykiewicz (1859–1937). Prehistoryk z przełomu epok. Kraków. (in Polish).

Wrońska, J. (1986). Archeolodzy warszawscy na początku XX wieku. Wrocław. (in Polish).

Zaitz, M. (2001). Światowid – kamienny posąg słowiańskiego bożka. In J. Lech, & J. Partyka (Red.), Z archeologii Ukrainy i Jury Ojcowskiej pp. (229–238). Ojców (in Polish).

Zemanek, A. (1996). Erazma Majewskiego Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. In S. K.Kozłowski, & J. Lech (Red.), Erazm Majewski i warszawska szkoła prehistoryczna na początku XX wieku, 1. Warszawa (in Polish).