Розглянуто один із маловивчених аспектів диверсійної операції Польщі й Угорщини проти Карпатської України – військову співпрацю між «Карпатською Січчю» та чехословацькою армією і безпековими органами (StOS, жандармерією, державною поліцією та фінансовою охороною) у захисті кордонів автономного краю від нападів польських й угорських диверсантів восени 1938 р. – на початку 1939 р. На підставі чеських і польських архівних документів, а також мемуарних джерел, розкрито роль чехословацьких офіцерів в озброєнні відділів «Карпатської Січі», забезпеченні їх амуніцією та вишколом, а також у залученні до спільних розвідувальних і контр-диверсійних заходів у польському й угорському прикордонні. Стверджено, що такі дії стали спільною чесько-українською відповіддю на неоголошену «гібридну війну» Польщі та Угорщини проти Карпатської України, кінцевою метою якої було створення спільного кордону в Карпатах.
Карпатська Україна, «Карпатська Січ», диверсії, Польща, Угорщина, операція «Лом».
1. Arzhevitin, S. (2013). Karpatska Ukraina: epokha v dobi: peredumovy utvorennia, doba nezalezhnosti, spohady i dokumenty. Vinnytsia: Tezys [in Ukrainian].
2. Bazhanskyi, M. (1995). Moia Karpatska Ukraina: synkhronizatsiia nepovtornykh podii: spohady, statti, narysy / uporiad. B. Boichuk. Kyiv, New York: Svitovyd [in Ukrainian].
3. Belei, V. (2005). Mykola Sydoriak: sichovyk – heroi Karpatskoi Ukrainy. Velykyi Bychkiv: [b.v.] [in Ukrainian].
4. Bicsák, P. (2011). A Rongyos Gárda harcai Kárpátalján 1938-ban. Proceedings of the International Scientific Conference: A magyar-ukrán közös múlt és jelen: összeköt sszekötőés elválasztó és elválasztó "fehér foltok". Berehove, 26 lutoho 2010. Uzhhorod [in Hungarian].
5. Borák, M. (1997). Obrana Podkarpatské Rusi. Česko-slovenská historická ročenka, 173–176 [in Czech].
6. Charaszkiewicza, E. (Ed.). (2000). Referat o działaniach dywersyjnych na Rusi Karpackie. Kraków: Fundacja Centrum dokumentacji Niepodległościowego [in Polish].
7. Chechva, V. (1977). U borotbi za voliu Zakarpatskoi Ukrainy (Na osnovi spohadiv P. Polianskoho). Vyzvolnyi shliakh, 4, 475 [in Ukrainian].
8. Dąbrowski, D. (2003). Kwestia Rusi Zakarpackiej w stosunkach miedzy Czechoslowacja, Polska i Wegrami przed wybuchem II wojny światowej. Česká a polská historická tradice a její vztah k současnosti, 149–156 [in Polish].
9. Dąbrowski, D. (2003). Medzi Tešínskom a Podkarpatskou Rusou. (K niektorým aspektom poľskej diverzie na Slovensku v rokoch 1938–1939). Slovenská republika 1939–1945 očami mladých historikov, 2, 93–94 [in Slovak].
10. Dąbrowski, D. (2007). Rzeczpospolita Polska wobec kwestii Rusi Zakarpackiej (Podkarpackiej). 1938–1939. Toruń: Europejskie Centrum Edukacyjne [in Polish].
11. Dąbrowski, D. (2010). Rozbitie alebo rozpad? Polská politika voči Československu a otázka maďarských aktivit s ciel'om revízie hraníc na Podkarpatskej Rusi. In V. Bystrický (Ed.), Rozbitie alebo rozpad? Historické reflexie zániku Česko-Slovenska. (pp. 254–271). Bratislava: Veda [in Slovak].
12. Dombrády, L. (2005). Army and politics in Hungary 1938–1944. (G. Rázsó, Ed., E. Arató, Trans.). New York: Columbia University Press [in English].
13. Dombrovskyi, D. (2012). Polshcha i Zakarpattia: 1938–1939. Kyiv: Tempora [in Ukrainian].
14. Dumin, O. (1936). Istoriia liegionu Ukrainskykh sichovykh striltsiv 1914–1918 (Vol. 1). Lviv: Chervona kalyna [in Ukrainian].
15. Hirniak, L. (1979). Na stezhkakh istorychnykh podii. Karpatska Ukraina i nastupni roky. Spohady i materialy. New York: [b.v.] [in Ukrainian].
16. Hohun, A. (2004). Mezhdu Hitlerom i Stalinym. Ukrainskie povstantsy. Saint Petersburg: Izdatelskii dom "Neva" [in Russian].
17. Holub, O. (1969). Boje Československě armádý a jednotek Stráže obrany státu na Podkarpatskě Rusi (Karpatskě Ukrajině) v březnu 1939. Odboj a revoluce, 7 (5), 5–74 [in Czech].
18. Holub, O. (1987). Stůj! Finanční stráž! Prague: Naše vojsko [in Czech].
19. Homeniuk, I. (2012). Plastuny i "Karpatska Sich". Proceedings of the International Scientific-Practical Conference: Plast na Zakarpatti v mynulomu i sohodni, Uzhhorod, 17 serpnia 1996. Uzhhorod [in Ukrainian].
20. Hyria, V. (2012). Uhorska iredenta v mizhvoiennomu Zakarpatti (uhorskyi faktor u suspilno-politychnomu zhytti). Uzhhorod: Karpaty [in Ukrainian].
21. Jindřich, M. (2004). Hraničařská kalvárie. Přiběhy poslednich obránců Masarykovy republiky na severu Čech a Podkarpatskě Rusi v letech 1938–1939. Prague [in Czech].
22. Kredátus, J. (2005). Politicko-vojenské akcie II. Rzeczpospolity na Podkarpatskej Rusi a východnom Slovensku na prelome rokov 1938–1939. Slovenská republika 1939–1945 očami mladých historikov, IV, 305–306 [in Slovak].
23. Kupliński, J. (1996). Polskie dzialania dywersyjne na Ukrainie Zakarpackiej w 1938 roku. Wojskowy Przegląd Historyczny, 4 (158), 65–83 [in Polish].
24. Lášek, R. (2008). Jednotka určeni SOS. Díl třeti. Prague: Codyprint [in Czech].
25. Lazarovych, M., & Lazarovych, N. (2014). Ukrainski sichovi striltsi u frontovykh umovakh druhoi polovyny 1914 – pochatku 1915 roku. Ukrainska nauka: mynule suchasne, maibutnie: zb. nauk. prats, 19 (1), 225–236 [in Ukrainian].
26. Mičianik, Р. (2015). Mad’arské teroristické útoky na Podkarpatskú Rus od oktôbra 1938 do marca 1939. Proceedings of the International Scientific Conference: Pidkarpatska Rus v roky Druhoi svitovoi viiny, Uzhhorod, 16–17 zhovtnia 2014. Uzhhorod [in Slovak].
27. Nakládal, B., Miloslav, J., & Charles, K. Kliment. (2004). Březen 1939. Prague: Naše vojsko [in Czech].
28. Pahiria, O. (2010). Karpatska Sich: viiskove formuvannia Karpatskoi Ukrainy. Kyiv: Tempora [in Ukrainian].
29. Pahiria, O. (2016). "Hibrydna viina" Uhorshchyny ta Polshchi proty Karpatskoi Ukrainy u 1938–1939 rr. Ukrainskyi vyzvolnyi rukh, 21, 292–323 [in Ukrainian].
30. Samus, P., Badziak, K., & Matwiejew, G. (1998). Akcja "Lom": Polskie działania dywersyjne na Rusi Zakarpackiej w świetle dokumentów oddziału II Sztabu Głównego WP. Warszaw [in Polish].
31. Starczewski, M. (2019). Polski wywiad wojskowy w przygotowaniu i przeprowadzeniu akcji "Lom" na Rusi Zakarpatskiej. In T. Dubicki (Ed.), Wywiad i kontrwywiad wojskowy II RP Z działalności Oddziału II SG WP (Vol. 9, pp. 63–115). Warszaw: Wyd-wo LTW [in Polish].
32. Stebelskyi, I. (1999). Shliakhamy molodosti i borotby. Spohady, statti, lystuvannia. Kyiv: Smoloskyp [in Ukrainian].
33. Stercho, P. (1971). Uriadova koordynatsiia operatsii madiarskykh i polskykh terorystiv u Karpatskii Ukraini v 1938–1939 rr. Philadelphia: Ameryka [in Ukrainian].
34. Stolarczyk, J. (1996). Oddzialy bojowe "Rozlucz" w akcji dywersijnej "Lom" na Rusi Zakarpackiej. Rocznik Hystoriczno-Archiwalny, XI, 81–99 [in Polish].
35. Stolarczyk, J. (1997). Zarys polskiej akcji dywersуjnej "Lom" na Rusi Zakarpackiej w 1938 r. Rocznik Przemyski. Historia, 3, 81–98 [in Polish].
36. Svoboda, O. (2001). Na vidtynku Irshava. Zapovit Sribnoi zemli. Karpatska Ukraina v borotbi za nezalezhnist, 106 [in Ukrainian].
37. Ukrainski visty. (1938, Lystopad 22), 1 [in Ukrainian].
38. Uriadovyi visnyk. (1938, Hruden), 6, 24 [in Ukrainian].
39. Vehesh M., & Vidnianskyi, S. (2018). Retsenziia [Review of the book: Polshcha i Zakarpattia: 1938–1939 by D. Dombrovskyi]. Mizhnarodni zviazky Ukrainy: naukovi poshuky i znakhidky, 27, 363–373 [in Ukrainian].
40. Vehesh, M. (2004). Karpatska Ukraina. Dokumenty i fakty. Uzhhorod: Karpaty [in Ukrainian].
41. Vehesh, M. (2018). Karpatska Ukraina i polski terorysty [Review of the book: Polshcha i Zakarpattia: 1938–1939 by D. Dombrovskyi]. Aktualni problemy politychnoi nauky, Uzhhorod, 3, 220–228 [in Ukrainian].
42. Vehesh, M. (2019). Uhorskyi i polskyi teror u Karpatskii Ukraini. Proceedings of the International Scientific Conference: Karpatska Ukraina – nezalezhna derzhava, Uzhhorod, 14–15 bereznia 2019. Uzhhorod [in Ukrainian].
43. Vehesh, M., Hyria, V., & Korol, F. (1998). Uhorska iredenta na Zakarpatti mizh dvoma svitovymy viinamy (1918–1939 rr.). Uzhhorod [in Ukrainian].
44. Witak, R. (2015). Akcja "Łom" na Rusi Podkarpackiej. Człowiek a historia. Ludzie i wydarzenia, 2, 194–217 [in Polish].
45. Yavorenko, H. (1939). Harnizon ONOKS v Toruni. Karpatska Ukraina v borotbi, 101–102 [in Ukrainian].
The article examines one of the little-studied aspects of the subversive operation of Poland and Hungary against Carpatho-Ukraine, namely the military cooperation between the Carpathian Sich and the Czechoslovak Army and security agencies (StOS, gendarmery, state police, and financial guard) in the protection of the borders of the autonomous region against attacks by Polish and Hungarian saboteurs in fall 1938 – early 1939. Drawing on Czech and Polish archival materials, as well as memoirs, the author establishes the role of Czechoslovak officers in the provision of arms, ammunition, and training for the Carpathian Sich units, as well as in their engagement in joint intelligence and counter-sabotage activities in the border areas with Poland and Hungary. Such actions produced a joint Czech-Ukrainian response to the undeclared "hybrid war" waged by Poland and Hungary against Carpatho-Ukraine, which final aim was to establish a common frontier in the Carpathians. Despite its largely secondary (auxiliary) function in this operation, the Carpathian Sich members were able not only to demonstrate efficiency in the fight against Hungarian and Polish militants but at the same time to become a source of information for the Czechoslovak intelligence. From the point of view of the Czechoslovak command's interests, the Carpathian Sich served as a "non-state actor," who was trying to counter-balance the enemy's non-regular formations. The mentioned military cooperation marked the first stage in relations between the Carpathian Sich and the Czechoslovak military that started in the first half of November 1938 and ended in mid-January 1939 with the nomination by Prague of Czech general Lev Prchala as the third minister in the autonomous government of Carpatho-Ukraine. For the Carpathian Sich, the cooperation with the Czechoslovak security agencies produced their first combat experience and served as the source of replenishment of its scarce arsenal.
Carpatho-Ukraine, Carpathian Sich, sabotage, Poland, Hungary, "Lom" operation.
1. Arzhevitin, S. (2013). Karpatska Ukraina: epokha v dobi: peredumovy utvorennia, doba nezalezhnosti, spohady i dokumenty. Vinnytsia: Tezys [in Ukrainian].
2. Bazhanskyi, M. (1995). Moia Karpatska Ukraina: synkhronizatsiia nepovtornykh podii: spohady, statti, narysy / uporiad. B. Boichuk. Kyiv, New York: Svitovyd [in Ukrainian].
3. Belei, V. (2005). Mykola Sydoriak: sichovyk – heroi Karpatskoi Ukrainy. Velykyi Bychkiv: [b.v.] [in Ukrainian].
4. Bicsák, P. (2011). A Rongyos Gárda harcai Kárpátalján 1938-ban. Proceedings of the International Scientific Conference: A magyar-ukrán közös múlt és jelen: összeköt sszekötőés elválasztó és elválasztó "fehér foltok". Berehove, 26 lutoho 2010. Uzhhorod [in Hungarian].
5. Borák, M. (1997). Obrana Podkarpatské Rusi. Česko-slovenská historická ročenka, 173–176 [in Czech].
6. Charaszkiewicza, E. (Ed.). (2000). Referat o działaniach dywersyjnych na Rusi Karpackie. Kraków: Fundacja Centrum dokumentacji Niepodległościowego [in Polish].
7. Chechva, V. (1977). U borotbi za voliu Zakarpatskoi Ukrainy (Na osnovi spohadiv P. Polianskoho). Vyzvolnyi shliakh, 4, 475 [in Ukrainian].
8. Dąbrowski, D. (2003). Kwestia Rusi Zakarpackiej w stosunkach miedzy Czechoslowacja, Polska i Wegrami przed wybuchem II wojny światowej. Česká a polská historická tradice a její vztah k současnosti, 149–156 [in Polish].
9. Dąbrowski, D. (2003). Medzi Tešínskom a Podkarpatskou Rusou. (K niektorým aspektom poľskej diverzie na Slovensku v rokoch 1938–1939). Slovenská republika 1939–1945 očami mladých historikov, 2, 93–94 [in Slovak].
10. Dąbrowski, D. (2007). Rzeczpospolita Polska wobec kwestii Rusi Zakarpackiej (Podkarpackiej). 1938–1939. Toruń: Europejskie Centrum Edukacyjne [in Polish].
11. Dąbrowski, D. (2010). Rozbitie alebo rozpad? Polská politika voči Československu a otázka maďarských aktivit s ciel'om revízie hraníc na Podkarpatskej Rusi. In V. Bystrický (Ed.), Rozbitie alebo rozpad? Historické reflexie zániku Česko-Slovenska. (pp. 254–271). Bratislava: Veda [in Slovak].
12. Dombrády, L. (2005). Army and politics in Hungary 1938–1944. (G. Rázsó, Ed., E. Arató, Trans.). New York: Columbia University Press [in English].
13. Dombrovskyi, D. (2012). Polshcha i Zakarpattia: 1938–1939. Kyiv: Tempora [in Ukrainian].
14. Dumin, O. (1936). Istoriia liegionu Ukrainskykh sichovykh striltsiv 1914–1918 (Vol. 1). Lviv: Chervona kalyna [in Ukrainian].
15. Hirniak, L. (1979). Na stezhkakh istorychnykh podii. Karpatska Ukraina i nastupni roky. Spohady i materialy. New York: [b.v.] [in Ukrainian].
16. Hohun, A. (2004). Mezhdu Hitlerom i Stalinym. Ukrainskie povstantsy. Saint Petersburg: Izdatelskii dom "Neva" [in Russian].
17. Holub, O. (1969). Boje Československě armádý a jednotek Stráže obrany státu na Podkarpatskě Rusi (Karpatskě Ukrajině) v březnu 1939. Odboj a revoluce, 7 (5), 5–74 [in Czech].
18. Holub, O. (1987). Stůj! Finanční stráž! Prague: Naše vojsko [in Czech].
19. Homeniuk, I. (2012). Plastuny i "Karpatska Sich". Proceedings of the International Scientific-Practical Conference: Plast na Zakarpatti v mynulomu i sohodni, Uzhhorod, 17 serpnia 1996. Uzhhorod [in Ukrainian].
20. Hyria, V. (2012). Uhorska iredenta v mizhvoiennomu Zakarpatti (uhorskyi faktor u suspilno-politychnomu zhytti). Uzhhorod: Karpaty [in Ukrainian].
21. Jindřich, M. (2004). Hraničařská kalvárie. Přiběhy poslednich obránců Masarykovy republiky na severu Čech a Podkarpatskě Rusi v letech 1938–1939. Prague [in Czech].
22. Kredátus, J. (2005). Politicko-vojenské akcie II. Rzeczpospolity na Podkarpatskej Rusi a východnom Slovensku na prelome rokov 1938–1939. Slovenská republika 1939–1945 očami mladých historikov, IV, 305–306 [in Slovak].
23. Kupliński, J. (1996). Polskie dzialania dywersyjne na Ukrainie Zakarpackiej w 1938 roku. Wojskowy Przegląd Historyczny, 4 (158), 65–83 [in Polish].
24. Lášek, R. (2008). Jednotka určeni SOS. Díl třeti. Prague: Codyprint [in Czech].
25. Lazarovych, M., & Lazarovych, N. (2014). Ukrainski sichovi striltsi u frontovykh umovakh druhoi polovyny 1914 – pochatku 1915 roku. Ukrainska nauka: mynule suchasne, maibutnie: zb. nauk. prats, 19 (1), 225–236 [in Ukrainian].
26. Mičianik, Р. (2015). Mad’arské teroristické útoky na Podkarpatskú Rus od oktôbra 1938 do marca 1939. Proceedings of the International Scientific Conference: Pidkarpatska Rus v roky Druhoi svitovoi viiny, Uzhhorod, 16–17 zhovtnia 2014. Uzhhorod [in Slovak].
27. Nakládal, B., Miloslav, J., & Charles, K. Kliment. (2004). Březen 1939. Prague: Naše vojsko [in Czech].
28. Pahiria, O. (2010). Karpatska Sich: viiskove formuvannia Karpatskoi Ukrainy. Kyiv: Tempora [in Ukrainian].
29. Pahiria, O. (2016). "Hibrydna viina" Uhorshchyny ta Polshchi proty Karpatskoi Ukrainy u 1938–1939 rr. Ukrainskyi vyzvolnyi rukh, 21, 292–323 [in Ukrainian].
30. Samus, P., Badziak, K., & Matwiejew, G. (1998). Akcja "Lom": Polskie działania dywersyjne na Rusi Zakarpackiej w świetle dokumentów oddziału II Sztabu Głównego WP. Warszaw [in Polish].
31. Starczewski, M. (2019). Polski wywiad wojskowy w przygotowaniu i przeprowadzeniu akcji "Lom" na Rusi Zakarpatskiej. In T. Dubicki (Ed.), Wywiad i kontrwywiad wojskowy II RP Z działalności Oddziału II SG WP (Vol. 9, pp. 63–115). Warszaw: Wyd-wo LTW [in Polish].
32. Stebelskyi, I. (1999). Shliakhamy molodosti i borotby. Spohady, statti, lystuvannia. Kyiv: Smoloskyp [in Ukrainian].
33. Stercho, P. (1971). Uriadova koordynatsiia operatsii madiarskykh i polskykh terorystiv u Karpatskii Ukraini v 1938–1939 rr. Philadelphia: Ameryka [in Ukrainian].
34. Stolarczyk, J. (1996). Oddzialy bojowe "Rozlucz" w akcji dywersijnej "Lom" na Rusi Zakarpackiej. Rocznik Hystoriczno-Archiwalny, XI, 81–99 [in Polish].
35. Stolarczyk, J. (1997). Zarys polskiej akcji dywersуjnej "Lom" na Rusi Zakarpackiej w 1938 r. Rocznik Przemyski. Historia, 3, 81–98 [in Polish].
36. Svoboda, O. (2001). Na vidtynku Irshava. Zapovit Sribnoi zemli. Karpatska Ukraina v borotbi za nezalezhnist, 106 [in Ukrainian].
37. Ukrainski visty. (1938, Lystopad 22), 1 [in Ukrainian].
38. Uriadovyi visnyk. (1938, Hruden), 6, 24 [in Ukrainian].
39. Vehesh M., & Vidnianskyi, S. (2018). Retsenziia [Review of the book: Polshcha i Zakarpattia: 1938–1939 by D. Dombrovskyi]. Mizhnarodni zviazky Ukrainy: naukovi poshuky i znakhidky, 27, 363–373 [in Ukrainian].
40. Vehesh, M. (2004). Karpatska Ukraina. Dokumenty i fakty. Uzhhorod: Karpaty [in Ukrainian].
41. Vehesh, M. (2018). Karpatska Ukraina i polski terorysty [Review of the book: Polshcha i Zakarpattia: 1938–1939 by D. Dombrovskyi]. Aktualni problemy politychnoi nauky, Uzhhorod, 3, 220–228 [in Ukrainian].
42. Vehesh, M. (2019). Uhorskyi i polskyi teror u Karpatskii Ukraini. Proceedings of the International Scientific Conference: Karpatska Ukraina – nezalezhna derzhava, Uzhhorod, 14–15 bereznia 2019. Uzhhorod [in Ukrainian].
43. Vehesh, M., Hyria, V., & Korol, F. (1998). Uhorska iredenta na Zakarpatti mizh dvoma svitovymy viinamy (1918–1939 rr.). Uzhhorod [in Ukrainian].
44. Witak, R. (2015). Akcja "Łom" na Rusi Podkarpackiej. Człowiek a historia. Ludzie i wydarzenia, 2, 194–217 [in Polish].
45. Yavorenko, H. (1939). Harnizon ONOKS v Toruni. Karpatska Ukraina v borotbi, 101–102 [in Ukrainian].
Колектив Інституту українознавства ім. І. Крипя’кевича НАН України висловлює щирі співчуття директорові Інституту, доктору історичних наук, члену-кореспонденту НАН України, професору, Соляру Ігорю Ярославовичу та усій родині з приводу важкої втрати - відходу до вічності його Тата, Соляра Ярослава Петровича.
Вічна, світла і добра пам’ять!